تماشای پرندگان مهاجر در تالاب کشف‌رود 
امیریه ۳۷ شهر چهار‌هزارنفری 
موقوفه‌هایی برای قرآن‌خوانی در جوار حرم رضوی
قرآن‌خوانی از همان قرن‌های ابتدایی شکل‌گیری حرم یکی از برنامه‌های ثابت زائران بوده است، گرچه از حفاظ حرم تا ابتدای قرن نهم اطلاع و اسناد چندانی وجود ندارد.
نام قاریان حرم حضرت‌رضا (ع) از قدیم‌الایام با دو نام «حُفاظ» و «دارالحفاظ» مأنوس است؛ دو نامی که وجود آنها به یکدیگر وابسته است و ناچار وقتی از یکی می‌گوییم، وصف دیگری هم به میان می‌آید. تا آنجا که اسناد و مکتوبات به ما رسیده، در هر دوره‌ای تلاوت قرآن در آستان حضرت، برای واقفان مهم بوده است و برای حفظ این سنت حسنه نیز بخشی از درآمد موقوفه‌شان را به آن اختصاص داده‌اند.
این گزارش با تکیه بر اسناد، مقالات و مکتوبات بر تاریخچه تلاوت قرآن در حرم‌رضوی و نقش حافظان در آن به اجمال نگریسته است.
پیوند ناگسستنی حرم با قرآن
طبق نظر کارشناسان، مشهد از قرن سوم هجری سر و شکل یک شهر کوچک را به خود می‌گیرد، اما از قرن چهارم قمری به بعد است که رد و نشان تلاوت قرآن در حرم‌رضوی پیدا می‌شود. شیخ صدوق، نویسنده «عیون اخبارالرضا (ع)»، به نقل از حاکم نوغان می‌نویسد: «مسافری از ری که نامه‌ای از بعضی سلاطین حمیر برای نصربن‌احمد، امیر بخارا، داشت به‌زیارت آمده، شب را در حرم به سر برد و بعد از نماز شروع به خواندن قرآن نمود.»
از‌سوی‌دیگر وجود قرآن‌هایی با قدمتی هزار‌ساله که برای قرائت در داخل حرم وقف شده است نیز این موضوع را تأیید می‌کند. قرآن وقفی روی پوست آهو که در سال۳۶۳قمری وقف حرم شده، قدیمی‌ترین مصحف موجود در حرم است که ماندگاری آن بیش از هزار سال است. قرآن دیگری را سلطان‌محمود غزنوی در سال۳۹۳قمری وقف کرده و سومین قرآن قدیمی وقفی مربوط به ابوالبرکات است که در سال۴۲۱ قمری وقف و در آن تأکید شده است که این کتاب مقدس از حرم خارج نشود.
در عصر سامانی نیز یکی از قاریان آستانه لقب «ابونصر المقری» داشت که این نکته بر حضور قاریان قرآن برای تلاوت این مصحف شریف در حرم صحه می‌گذارد. طبق این مستندات می‌توان بر این گمان تأکید کرد که قرآن‌خوانی از همان قرن‌های ابتدایی شکل‌گیری حرم یکی از برنامه‌های ثابت زائران بوده است، گرچه از حفاظ حرم تا ابتدای قرن نهم اطلاع و اسناد چندانی وجود ندارد.
قرن نهم و ساخت دارالحفاظ
اگر به قرن نهم برویم، به نخستین و قدیمی‌ترین خبر درباره برگزاری آیین قرائت قرآن در حرم رضوی می‌رسیم که فضل‌الله روزبهان‌خنجی آن را نگاشته است. سال۹۱۰قمری مشهد در تصرف شیبک‌خان است و در آن خان ازبک تلاوت قرآن را در پایین‌پای مبارک مکروه می‌داند و به قاریان دستور می‌دهد در بیرون از فضای اطراف ضریح قرآن تلاوت کنند.
او در شرح زیارت محمد‌خان شیبانی از بقعه رضوی و در وصف مراسم قرائت قرآن حفاظ می‌نویسد: «.. باید بعد از این حفاظ مرقد مقدس‌رضوی در بیرون قبه تلاوت نمایند، به رعایت ادب اقرب است.» طبق این نوشتار معلوم می‌شود که این مراسم پیش از این تاریخ نیز برگزار می‌شده و در آن زمان مکانش تغییر کرده است.
نویسنده مطلع‌الشمس ساخت رواق دارالحفاظ را هم در همین قرن به گوهرشاد خاتون مربوط می‌داند. گوهرشاد در وقف‌نامه‌اش نیز قاریانی برای قرائت قرآن و املاکی را برای تأمین مخارج صدرالحفاظ تعیین می‌کند. او در بخشی از وقف‌نامه‌اش، درآمد موقوفات ارزشمندش را به این مصارف اختصاص داده است: «.. ج- وظیفه مصدر مأمور انجام کار [(گماشته)]و وظیفه معرف خوش‌خوان که روز جمعه و دوشنبه هر‌هفته، یک جزء یا بیشتر قرآن بخوانند برای واقفه [منظور گوهرشاد است]نقد کپکی [(نوعی دینار و تومان که در عهد مغول و تیموریان و صفویان متداول بود)]و پنجاه خروار غله، بالمناصفه [(نصف کردن)]؛ د- وظیفه حفاظ خوش‌خوان که در روز جمعه و دوشنبه هر هفته، یک جزء یا بیشتر قرآن بخوانند، سالیانه مبلغ ۲ هزارو ۱۰۰ کپکی و پنجاه خروار غلّه بالمناصفه...»
همه این نشانه‌ها حاکی از آن است که در عهد تیموریان و شاید قرن هشتم مراسم قرائت قرآن رایج بوده و احتمالا به‌همین‌خاطر نیز دارالحفاظ ساخته می‌شود.
صفویه و نظم تازه برای قاریان
صفویه که روی کار می‌آید، سوای توجه شاهان به گسترش و آبادانی حرم، به قرائت قرآن هم توجه ویژه‌ای می‌شود. وجود وقف‌نامه‌هایی که بخشی از عواید آن به این مراسم اختصاص یافته است و اسناد هزینه مواجب حفاظ و مراسم و تکرار اصطلاحاتی مانند خطیب، صدرالحفاظ، حافظ، سلطان‌القرا و صدرالقرا و همچنین آورده‌شدن نام حافظان و قاریان عهد صفوی، شواهدی تاریخی هستند که بر اهمیت و رونق این مراسم در قرن دهم هجری تأکید می‌کنند.
در تشکیلات دوره صفویه حفاظ تحت‌نظر خادم‌باشی‌اند و خادم‌باشی نیز زیر نظر سرکشیک متولی انجام مراسم است و حفاظ در دو دسته «حفاظ بالاسر مبارک» و «حفاظ حرم مطهر» مطابق وقف‌نامه‌ها قرآن تلاوت می‌کنند. طبق سند شماره۳۴۷۵۶ در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی، در این زمان مواجب و مستمری حافظان از موقوفات و درآمد‌های آن ماهانه یا هر‌شش‌ماه‌یک‌بار به شکل نقدی و جنسی پرداخت می‌شود و هرحافظ نایبی دارد که گاهی وظیفه او را انجام می‌دهد و مواجب او را می‌گیرد.
موقوفه خواجه‌علاالدین‌حاجی در عهد شاه‌طهماسب اول صفوی در تاریخ۹۳۳قمری یکی از وقفیاتی است که بخشی از درآمد آن به تأمین هزینه تلاوت قرآن در حرم‌مطهر اختصاص دارد و بر طبق آن، حفاظ و موالی باید هر صبح و شام در روضه متبرکه قرآن تلاوت کنند. پس از دفن این شاه صفوی در حرم نیز تا یک ماه حفاظ بر سر مزار او قرآن می‌خوانند. طبق سطور کتاب تاریخ آستان‌قدس‌رضوی، تألیف احتشام کاویانیان، در سال۱۰۱۳قمری میرزا مؤمن وزیر موقوفاتی را به آستان‌رضوی اختصاص می‌دهد و برای پنج تن حافظ مقبره شاه‌طهماسب‌صفوی حقوق معین می‌کند.
در متن وقف‌نامه شاه‌سلطان حسین‌صفوی در سال۱۱۰۹ قمری نیز مبلغ پنج تومان سالانه تعیین می‌شود تا صرف قاریان بالای‌سر حضرت شود. می‌توان در میان اسناد پرداخت، میزان مواجبی را که آن زمان به حفاظ پرداخت می‌شده است و نام برخی از حافظان و قاریان (مانند مولانا‌احمد‌قاری و مولانا‌احمد‌قاینی) در عهد شاه‌اسماعیل‌صفوی را هم مشاهده کرد.
نظم قاریان در طومار علیشاهی
در دوره افشاری، مشهد پایتخت و یکی از مهم‌ترین شهر‌های ایران می‌شود. در این زمان تغییرات مهمی در تشکیلات آستانه پدید می‌آید و یکی از بخش‌هایی که این تغییرات به آن سرایت می‌کند، بخش حفاظ است. طومار علیشاهی در سال۱۱۶۰قمری تدوین می‌شود و بر طبق آن آیین قرائت قرآن و حفاظ نظم بیشتری پیدا می‌کند و حتی تعداد حافظان برای قرائت قرآن در مکان‌های مختلف (مانند داخل حرم، پشت‌بام آن و پایین‌پای مبارک) معین و سرپرستی آنان به شیخ یوسف و ملامحمد سپرده می‌شود تا هر صبح و شام قرآن تلاوت کنند.
در دوره افشاری؛ آیین قرائت قرآن نظم بیشتری پیدا می‌کند و حافظان برای قرائت در مکان‌های مختلف معین می‌شود
برای قرائت قرآن بر سر مزار شاه طهماسب صفوی نیز هفت تن تعیین می‌شوند که به هرکدام باید سالانه ۳۲قران نقد و پنج خروار غله پرداخت شود. موقوفه‌های دیگری هم در این دوران به جمع وقفیات قبلی اضافه می‌شود تا سنت قرآن‌خوانی در حرم حفظ شود. به‌طور‌مثال می‌توان به اختصاص بخشی از درآمد موقوفه یلداش‌بیگ برای تلاوت قرآن و مدیحه‌سرایی اهل‌بیت (ع) در تاریخ۱۱۵۸قمری اشاره کرد.
قاجار و موقوفه‌های بسیار برای قرآن
در دوره قاجار نخستین نظام‌نامه خدمت تدوین و وظایف حفاظ در آن تعیین می‌شود. بر‌اساس اسناد موجود در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی، در این دوره نیز یک‌دسته از حفاظ در پایین‌پا و بالاسر مبارک در حرم و صفه شاه طهماسبی و عده دیگر در عمارات مبارکات (شامل دارالحفاظ، دارالسعاده، مسجد بالاسر، توحیدخانه) و تعدادی هم در مقابر متفرقه به تلاوت قرآن مشغول بودند. هر‌دسته از حفاظ، یک خطیب، نایب‌خطیب، صدرالحفاظ و نایب‌الصدر داشت که زیر نظر سلطان القرا (رئیس حفاظ) انجام وظیفه می‌کرد.
در این دوره کار حفاظ در تشکیلات آستانه به وظیفه تبدیل می‌شود و آنها مانند دیگر کارکنان رسمی مواجب دریافت می‌کنند. بر‌طبق مقاله محمدرضا قصابیان، مراسم تلاوت قرآن در دوره قاجار رونق بیشتری دارد. در این نوشتار آمده است: «از جمله موقوفات این دوره وقف‌نامه میرزا‌کمال و میرزا فرخ به سال۱۲۳۶قمری و موقوفه جیران‌بانو، دختر شاه درانی، به‌تاریخ۱۲۳۷ قمری و بخشی از درآمد موقوفه فضل‌الله خان امیرنظام در سال ۱۲۷۱ قمری و همچنین موقوفه امام‌وردی‌خان بیات‌مختاری و زوجه او، آبجی‌سلطان‌خانم، به سال۱۲۷۶ قمری است که عواید اختصاص‌یافته صرف تأمین هزینه اجرای مراسم قرائت قرآن گردیده است.»
یکی از موقوفات مهم این دوره، وقف‌نامه حاج محمدقاسم ملک‌التجار است و در آن تعدادی ملک وقف بر حفاظ و عوامل برپایی قرآن در دارالسیاده می‌شود. طومار عضدالملک تعداد حفاظ را در این زمان چهل نفر ذکر می‌کند.
قاریان در دوره معاصر
قصه قاریان قرآن در دوره پهلوی با نظام‌نامه‌ای که محمدولی‌اسدی در سال۱۳۰۷خورشیدی به تصویب می‌رساند، متفاوت می‌شود.
احتشام کاویانیان در کتابش دراین‌باره می‌نویسد: «از سال۱۳۲۱خورشیدی چهارتن قاری ابتدا در رواق پشت دارالشکر و سپس در زاویه جنوبی بین مسجد بالاسر و پیش روی مبارک همه‌روزه یک ساعت صبح و یک ساعت غروب قرآن می‌خواندند. چهارده تن از حفاظ دارالحفاظ نیز صبح و شام در پیش روی مبارک مراسم صفه را برگزار می‌کردند. در ماه رمضان نیز هنگام تابستان در ایوان طلا و در هنگام زمستان در رواق دارالسلام به دستور صدرالقرا، همه حفاظ حرم مطهر و رواق‌ها بعد از نماز عصر با تشریفاتی خاص قرآن تلاوت می‌کردند.»
در سال۱۳۶۳ آیین‌نامه جدید خدام و حفاظ به تصویب رسید. سال‌های بعد در دهه ۷۰ و ۸۰ آیین‌نامه‌های دیگر تصویب و بازنگری می‌شود که در آن حفاظ جزو خدمه آستان‌قدس محسوب می‌شوند. صدرالحفاظ نیز از میان حفاظ آستان‌قدس‌رضوی برای مدت سه سال منصوب و حق‌الزحمه حفاظ مقابر نیز بر مبنای درآمد موقوفه واقف پرداخت می‌شود.
* این گزارش چهارشنبه ۳۱ مردادماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۲۹۳ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
